ΕΛΛΕΒΟΡΟΣ
Η Αντίκυρα υπήρξε διάσημη ανά τους αιώνες χάρις σε ένα φυτό, τον ελλέβορο, ο οποίος στην αρχαιότητα θεωρούταν φάρμακο για διάφορες ασθένειες, κυρίως του ψυχισμού και του νευρικού συστήματος, όπως η μελαγχολία, η τρέλα και η επιληψία.
Θεωρείται ότι ο μυθικός ιδρυτής και επώνυμος ήρωας της πόλης γιάτρεψε με ελλέβορο τον Ηρακλή από τη μανία που του είχε στείλει η Ήρα, και η οποία τον οδήγησε σε μια κρίση παροξυσμού να σκοτώσει τη γυναίκα του και τα παιδιά του.
Αλλά πριν δούμε πώς εδραιώθηκε η φήμη της Αντίκυρας στα ιστορικά χρόνια, αξίζει να εξετάσουμε ποιο ακριβώς φυτό είναι ο ελλέβορος.
Οι αρχαίοι φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν το όνομα γενικά για το φυτό, του οποίου η επιστημονική ονομασία είναι veratrum album, τουλάχιστον ως τον 5ο αιώνα π.Χ. Τότε περίπου άρχισαν να χρησιμοποιούν ακόμα ένα φυτό με παρόμοιες ιδιότητες, εκείνο που σήμερα επιστημονικά ονομάζεται helleborus niger.
Ακριβώς για να τα ξεχωρίσουν από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. αρχίζουν οι ονομασίες να διαφέρουν στα κείμενα, τα οποία άλλοτε μιλούν για «ελλέβορο λευκό» και άλλοτε για «ελλέβορο μέλανα». Και τα δυο φυτά φυτρώνουν μέχρι σήμερα στις πλαγιές πάνω από την Αντίκυρα. Ο λεγόμενος «μέλας» μάλιστα αποκαλείται από τους ντόπιους (τους ελάχιστους που ακόμα τον αναγνωρίζουν) «σκάρφη»! Η σκάρφη μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα χρησιμοποιούταν ως τοπικό επίθεμα για την αποτροπή των ανεπιθύμητων κυήσεων, δηλαδή για τεχνητές αποβολές. Οι ρίζες της επίσης χρησιμοποιούνταν σε πολύ ισχυρούς πονόδοντους, αλλά συνήθως με καταστρεπτικές συνέπειες, γιατί στη συνέχεια το δόντι στο οποίο είχε τοποθετηθεί σκάρφη, έπεφτε.
Το συσχετισμό του ελλέβορου με την Αντίκυρα κάνει πρώτος σε κείμενο ο Θεόφραστος, ο μαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στη διεύθυνση του Λυκείου (τέλη το 4ου αιώνα π.Χ.). Λέει ότι η καλύτερη ποικιλία λευκού ελλέβορου φυτρώνει στην Οίτη, αλλά ο καλύτερος μαύρος ελλέβορος προέρχεται από την Αντίκυρα και τον Ελικώνα. Η ύπαρξη και μιας δεύτερης Αντίκυρας στην περιοχή των Θερμοπυλών μπέρδεψε αρκετούς από τους κατοπινούς ιστορικούς και περιηγητές της αρχαιότητας που δεν είχαν άμεση γνώση της γεωγραφίας της περιοχής, όπως ο Στράβωνας και ο Πλίνιος. Έτσι ο Πλίνιος καταλήγει να πιστεύει ότι η Αντίκυρα είναι νησί φημισμένο για ένα φάρμακο που παρασκευάζει με βάση το μαύρο ελλέβορο.
Αναλυτικά στον ελλέβορο αναφέρεται και ο Διοσκορίδης, γιατρός και βοτανολόγος της εποχής του Νέρωνα. Ήταν ήδη γνωστό από τότε και επιβεβαιώνεται σήμερα ότι ο λευκός έχει εμετικές και ο μαύρος καθαρτικές ιδιότητες.
Πάντως στην Αντίκυρα παρασκευαζόταν ένα φάρμακο πολύ αποτελεσματικό βασισμένο στο μαύρο ελλέβορο (helleborus niger) και σε ένα σησαμοειδές, τη reseda alba. Το φάρμακο αυτό ήταν η μεγάλη αποκλειστικότητα των γιατρών της Αντίκυρας, σε σημείο μάλιστα να ονομάζεται το παρασκεύασμα «ελλέβορος αντικυρικός». Επίσης η πολύ προσεκτική διαδικασία χορήγησης που ακολουθούταν μόνο στην Αντίκυρα ονόμαζόταν «ελλεβορισμός». Γιατί ο ελλέβορος, όπως πολλά φάρμακα, είναι συγχρόνως και πολύ ισχυρό δηλητήριο – περιέχει τη δραστικότατη ουσία ελλεβορίνη – και μπορούσε να σκοτώσει τον ασθενή.
Πολλοί ακόμα γιατροί της Ρωμαϊκής περιόδου αναφέρθηκαν στον ελλέβορο, όπως ο Γαληνός (προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου) και ο Ορειβάσιος (προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Ιουλιανού του Αποστάτη).
Ωστόσο εκτός από τις καθαρά ιατρικές αναφορές υπάρχουν και πολλές ανεκδοτολογικές που σχετίζονται με την Αντίκυρα. Ο Αριστοφάνης, ο Λυσίας, ο Μέναδρος, αλλά και ο Πλούταρχος αναφέρονται σε εταίρες που είχαν το όνομα «Αντίκυρα» εννοώντας ότι ξετρέλαιναν τους άντρες! Αν κάποιος έλεγε ανοησίες η συνηθισμένη αντίδραση ήταν «Πίθ’ελλέβορον» ή «Αντικύρας σοι δει», δηλαδή «Πιές ελλέβορο να συνέλθεις» και «Σου χρειάζεται Αντίκυρα», κάτι αντίστοιχο με τη νεότερη έκφραση «είσαι για το Δαφνί». Λέγεται ότι όταν ένας ξιπασμένος γιατρός, ο Μενεκράτης από τις Συρακούσες, έστειλε ένα γράμμα στο Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας όπου υποστήριζε πως είναι «ο βασιλιάς της ιατρικής», ο Φίλιππος απάντησε ότι τον συμβουλεύει να κάνει ένα ταξίδι στην Αντίκυρα.
Αυτές οι κάπως σκωπτικές, αλλά συγχρόνως διαφημιστικές αναφορές στην Αντίκυρα, συνεχίστηκαν και από τους σημαντικότερους ρωμαίους ποιητές όπως ο Οράτιος, ο Βιργίλιος και ο Ιουβενάλης.
Με δυο λόγια η Αντίκυρα ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και τουλάχιστον ως τον 3ο αιώνα μ.Χ. χρησίμευε στον καθημερινό λόγο ως μετωνυμία της θεραπείας από την τρέλα και την ανοησία.
Ήταν αναμενόμενο λοιπόν, όταν από την Αναγέννηση και μετά οι σπουδαίοι λόγιοι της Ευρώπης ανέτρεχαν συστηματικά στα αρχαία ελληνικά κείμενα, το όνομα της Αντίκυρας να έρθει και πάλι στην επιφάνεια. Έτσι στην Αντίκυρα αναφέρονται ο Έρασμος, ο Λούθηρος, ο Καλβίνος, ο Ραμπελαί, ο Τζιορντάνο Μπρούνο και ο Ιμάνουελ Καντ, χωρίς βεβαίως να έχουν ιδέα για το που βρισκόταν και πώς ήταν η αρχαία πόλη. Γι’ αυτούς απλώς αντιπροσώπευε ένα σύμβολο, τον τόπο που πρέπει να πάει κάθε τρελός και ανόητος για να γιατρευτεί.
Στις αρχές του 19ου αιώνα ένας νεαρός γιατρός υπέβαλλε στη Λειψία τη διδακτορική του διατριβή για τον ελλέβορο και αυτή αποτελεί την πληρέστερη συγκέντρωση αρχαίων πηγών για τον ελλέβορο σε σχέση με την Αντίκυρα. Δεν ήταν άλλος από τον Σαμουήλ Χάνεμαν που σήμερα θεωρείται ο πατέρας της ομοιοπαθητικής ιατρικής.
Τέλος ο ελλέβορος είχε και άλλες χρήσεις. Οι πηγές αναφέρουν ότι κατά την πολιορκία της Κρίσσας (Χρυσό) στη διάρκεια του Α΄ Ιερού πολέμου (600-590 π.Χ.) οι πολιορκητές νίκησαν δηλητηριάζοντας το νερό των πολιορκημένων με ελλέβορο, ενώ οι φιλόσοφοι Καρνεάδης και Χρύσιππος λέγεται ότι έπιναν ελλέβορο για να αυξήσουν τη διανοητική τους διαύγεια κατά τις φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις και συζητήσεις με άλλους φιλοσόφους.
Αν και σήμερα ο ελλέβορος χρησιμοποιείται επίσης από τη φαρμακοβιομηχανία, είναι βέβαιο ότι έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για τις ιδιότητες και τη δράση του.
Δρ. Αθανάσιος Σίδερης
Προϊστάμενος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Θεωρείται ότι ο μυθικός ιδρυτής και επώνυμος ήρωας της πόλης γιάτρεψε με ελλέβορο τον Ηρακλή από τη μανία που του είχε στείλει η Ήρα, και η οποία τον οδήγησε σε μια κρίση παροξυσμού να σκοτώσει τη γυναίκα του και τα παιδιά του.
Αλλά πριν δούμε πώς εδραιώθηκε η φήμη της Αντίκυρας στα ιστορικά χρόνια, αξίζει να εξετάσουμε ποιο ακριβώς φυτό είναι ο ελλέβορος.
Οι αρχαίοι φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν το όνομα γενικά για το φυτό, του οποίου η επιστημονική ονομασία είναι veratrum album, τουλάχιστον ως τον 5ο αιώνα π.Χ. Τότε περίπου άρχισαν να χρησιμοποιούν ακόμα ένα φυτό με παρόμοιες ιδιότητες, εκείνο που σήμερα επιστημονικά ονομάζεται helleborus niger.
Αναλυτικά στον ελλέβορο αναφέρεται και ο Διοσκορίδης, γιατρός και βοτανολόγος της εποχής του Νέρωνα. Ήταν ήδη γνωστό από τότε και επιβεβαιώνεται σήμερα ότι ο λευκός έχει εμετικές και ο μαύρος καθαρτικές ιδιότητες.
Πάντως στην Αντίκυρα παρασκευαζόταν ένα φάρμακο πολύ αποτελεσματικό βασισμένο στο μαύρο ελλέβορο (helleborus niger) και σε ένα σησαμοειδές, τη reseda alba. Το φάρμακο αυτό ήταν η μεγάλη αποκλειστικότητα των γιατρών της Αντίκυρας, σε σημείο μάλιστα να ονομάζεται το παρασκεύασμα «ελλέβορος αντικυρικός». Επίσης η πολύ προσεκτική διαδικασία χορήγησης που ακολουθούταν μόνο στην Αντίκυρα ονόμαζόταν «ελλεβορισμός». Γιατί ο ελλέβορος, όπως πολλά φάρμακα, είναι συγχρόνως και πολύ ισχυρό δηλητήριο – περιέχει τη δραστικότατη ουσία ελλεβορίνη – και μπορούσε να σκοτώσει τον ασθενή.
Πολλοί ακόμα γιατροί της Ρωμαϊκής περιόδου αναφέρθηκαν στον ελλέβορο, όπως ο Γαληνός (προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου) και ο Ορειβάσιος (προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Ιουλιανού του Αποστάτη).
Ωστόσο εκτός από τις καθαρά ιατρικές αναφορές υπάρχουν και πολλές ανεκδοτολογικές που σχετίζονται με την Αντίκυρα. Ο Αριστοφάνης, ο Λυσίας, ο Μέναδρος, αλλά και ο Πλούταρχος αναφέρονται σε εταίρες που είχαν το όνομα «Αντίκυρα» εννοώντας ότι ξετρέλαιναν τους άντρες! Αν κάποιος έλεγε ανοησίες η συνηθισμένη αντίδραση ήταν «Πίθ’ελλέβορον» ή «Αντικύρας σοι δει», δηλαδή «Πιές ελλέβορο να συνέλθεις» και «Σου χρειάζεται Αντίκυρα», κάτι αντίστοιχο με τη νεότερη έκφραση «είσαι για το Δαφνί». Λέγεται ότι όταν ένας ξιπασμένος γιατρός, ο Μενεκράτης από τις Συρακούσες, έστειλε ένα γράμμα στο Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας όπου υποστήριζε πως είναι «ο βασιλιάς της ιατρικής», ο Φίλιππος απάντησε ότι τον συμβουλεύει να κάνει ένα ταξίδι στην Αντίκυρα.
Αυτές οι κάπως σκωπτικές, αλλά συγχρόνως διαφημιστικές αναφορές στην Αντίκυρα, συνεχίστηκαν και από τους σημαντικότερους ρωμαίους ποιητές όπως ο Οράτιος, ο Βιργίλιος και ο Ιουβενάλης.
Με δυο λόγια η Αντίκυρα ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και τουλάχιστον ως τον 3ο αιώνα μ.Χ. χρησίμευε στον καθημερινό λόγο ως μετωνυμία της θεραπείας από την τρέλα και την ανοησία.
Ήταν αναμενόμενο λοιπόν, όταν από την Αναγέννηση και μετά οι σπουδαίοι λόγιοι της Ευρώπης ανέτρεχαν συστηματικά στα αρχαία ελληνικά κείμενα, το όνομα της Αντίκυρας να έρθει και πάλι στην επιφάνεια. Έτσι στην Αντίκυρα αναφέρονται ο Έρασμος, ο Λούθηρος, ο Καλβίνος, ο Ραμπελαί, ο Τζιορντάνο Μπρούνο και ο Ιμάνουελ Καντ, χωρίς βεβαίως να έχουν ιδέα για το που βρισκόταν και πώς ήταν η αρχαία πόλη. Γι’ αυτούς απλώς αντιπροσώπευε ένα σύμβολο, τον τόπο που πρέπει να πάει κάθε τρελός και ανόητος για να γιατρευτεί.
Στις αρχές του 19ου αιώνα ένας νεαρός γιατρός υπέβαλλε στη Λειψία τη διδακτορική του διατριβή για τον ελλέβορο και αυτή αποτελεί την πληρέστερη συγκέντρωση αρχαίων πηγών για τον ελλέβορο σε σχέση με την Αντίκυρα. Δεν ήταν άλλος από τον Σαμουήλ Χάνεμαν που σήμερα θεωρείται ο πατέρας της ομοιοπαθητικής ιατρικής.
Τέλος ο ελλέβορος είχε και άλλες χρήσεις. Οι πηγές αναφέρουν ότι κατά την πολιορκία της Κρίσσας (Χρυσό) στη διάρκεια του Α΄ Ιερού πολέμου (600-590 π.Χ.) οι πολιορκητές νίκησαν δηλητηριάζοντας το νερό των πολιορκημένων με ελλέβορο, ενώ οι φιλόσοφοι Καρνεάδης και Χρύσιππος λέγεται ότι έπιναν ελλέβορο για να αυξήσουν τη διανοητική τους διαύγεια κατά τις φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις και συζητήσεις με άλλους φιλοσόφους.
Αν και σήμερα ο ελλέβορος χρησιμοποιείται επίσης από τη φαρμακοβιομηχανία, είναι βέβαιο ότι έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για τις ιδιότητες και τη δράση του.
Δρ. Αθανάσιος Σίδερης
Προϊστάμενος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου